تحولات کامپیوتر در ایران از ۱۳۳۳ تا امروز
تاریخچه علمی و دقیق ورود کامپیوتر به ایران از دهه ۱۳۴۰ تا امروز؛ از IBM 1401 و ریزپردازنده آریستو تا هوش مصنوعی، کلان‌داده و اینترنت ملی.در سال ۱۳۳۳ اداره....
لیست مطالب
- ⌛ مرحله نخست: ورود رسمی کامپیوتر به ایران پیش از انقلاب (دهه ۱۳۴۰ شمسی)
- 💻 مرحله دوم: گسترش استفاده از کامپیوتر در دهه ۵۰ شمسی
- 🔄 مرحله سوم: پس از انقلاب و در دوران جنگ ایران-عراق (۱۳۵۷–۱۳۶۷)
- 📈 مرحله چهارم: انقلاب کامپیوترهای شخصی (PC) - دهه ۷۰ شمسی
- 🔬 مرحله پنجم: توسعه بومی و شکل‌گیری زیرساخت‌های ملی (دهه ۸۰ و ۹۰)
- 🌐 مرحله ششم: از دهه ۱۳۹۰ تا امروز – عصر هوش مصنوعی، کلان‌داده و اقتصاد دیجیتال
⌛ مرحله نخست: ورود رسمی کامپیوتر به ایران پیش از انقلاب (دهه ۱۳۴۰ شمسی)
اولین ورود رسمی کامپیوتر به ایران
در سال ۱۳۳۳ (۱۹۵۴ میلادی)، اداره آمار عمومی ایران (که بعدها به مرکز آمار ایران تبدیل شد) اولین دستگاه‌های الکترومکانیکی ساخت IBM را وارد کشور کرد. این دستگاه‌ها برای پردازش داده‌های سرشماری ۱۳۳۵ (۱۹۵۶ میلادی) استفاده شدند و به‌عنوان پیش‌زمینه‌ای برای ورود کامپیوترهای دیجیتال به ایران عمل کردند.
در سال ۱۳۴۱ خورشیدی (۱۹۶۲ میلادی)، نخستین کامپیوتر دیجیتال واقعی به‌صورت رسمی توسط شرکت ملی نفت ایران (NIOC) وارد کشور شد. این دستگاه، مدل IBM 1620 بود و هدف از ورود آن، استفاده در محاسبات مهندسی و تحلیل داده‌های ژئوفیزیکی و حفاری نفت بود.
در سال ۱۳۴۲ (یا اواخر ۱۳۴۱)، دستگاه IBM 1401 نیز توسط سازمان برنامه و بودجه کشور خریداری شد. این کامپیوتر بیشتر در حوزه‌های حسابداری، مدیریت منابع مالی، و پردازش اطلاعات آماری ملی به کار گرفته شد و به‌دلیل ماهیت عمومی‌تر استفاده، در بسیاری از منابع به اشتباه به عنوان "اولین کامپیوتر ایران" ذکر شده است.
مشخصات فنی IBM 1620:
| ویژگی | مشخصات |
|---|---|
| پردازنده | بدون ALU کلاسیک، مبتنی بر جدول‌های عددی (Table Look-Up Arithmetic) |
| حافظه | Magnetic Core Memory – تا ۶۰ هزار کلمه |
| رسانه‌های جانبی | نوار مغناطیسی، کارت پانچ، پرینتر |
| زبان‌های برنامه‌نویسی | FORTRAN، SPS (Symbolic Programming System) |
| کاربرد | محاسبات عددی در پروژه‌های نفتی، تحلیل داده‌های لرزه‌نگاری |
مشخصات فنی IBM 1401:
| ویژگی | مشخصات |
|---|---|
| حافظه | Magnetic Core Memory (۴KB تا ۱۶KB) |
| پردازنده | بر اساس مدارهای ترانزیستوری بدون CPU مدرن |
| ابزارهای ورودی/خروجی | کارت پانچ، چاپگر خطی، نوار مغناطیسی |
| زبان‌ها | Assembly (Autocoder)، COBOL، FORTRAN |
| کاربرد | حسابداری، آمار، تهیه گزارش‌های مالی و اجرایی |
کاربردهای اولیه:
-
سازمان برنامه و بودجه: برای مدیریت داده‌های آماری و پروژه‌های ملی.
-
بانک مرکزی ایران: ثبت و پردازش اطلاعات مالی.
-
ارتش و نیروی هوایی شاهنشاهی: شبیه‌سازی پرتابه‌ها و مدل‌سازی‌های بالستیکی.
-
دانشگاه تهران: استفاده آموزشی و پژوهشی، با برگزاری دوره‌های ابتدایی برنامه‌نویسی.
📌 نهادهای بهره‌بردار در این مرحله
| نهاد | نوع کامپیوتر | کاربرد |
|---|---|---|
| شرکت ملی نفت ایران | IBM 1620 | تحلیل مهندسی و داده‌های نفتی |
| سازمان برنامه و بودجه | IBM 1401 | تحلیل اقتصادی، آماری و اجرایی |
| بانک مرکزی ایران | IBM 1401 | سیستم‌های حسابداری بانکی |
| ارتش و نیروی هوایی | IBM 1401 و 1620 | محاسبات بالستیکی و نظامی |
| دانشگاه تهران | IBM 1401 | آموزش برنامه‌نویسی، تحلیل آماری، پژوهش |
💻 مرحله دوم: گسترش استفاده از کامپیوتر در دهه ۵۰ شمسی
زمینه‌های توسعه
در این دهه، استفاده از کامپیوتر در ایران گسترش یافت. تا سال ۱۳۵۱ (۱۹۷۲ میلادی)، بیش از ۱۰۰ کامپیوتر در کشور نصب شده بود، از جمله دو دستگاه IBM/370. در سال ۱۳۵۶ (۱۹۷۷ میلادی)، تعداد کامپیوترها به بیش از ۶۰۰ دستگاه رسید. بیشتر این تجهیزات از شرکت‌های آمریکایی مانند IBM و Electronic Data Systems وارد می‌شدند و نرم‌افزارها نیز عمدتاً از ایالات متحده تأمین می‌شدند.
نهادها و شرکت‌های پیشرو:
| شرکت | نقش |
|---|---|
| IBM ایران | بزرگ‌ترین عرضه‌کننده تجهیزات و خدمات پشتیبانی رایانه‌ای |
| NCR | ارائه‌دهنده تجهیزات مالی و بانکداری مکانیزه |
| ICL (UK) | واردکننده تجهیزات برای نهادهای اداری و دانشگاهی |
زبان‌های برنامه‌نویسی رایج:
| زبان | کاربرد |
|---|---|
| COBOL | برای سیستم‌های مالی و حسابداری |
| FORTRAN | محاسبات علمی و مهندسی |
| Assembly | برنامه‌نویسی سطح پایین برای کنترل سخت‌افزار |
| BASIC | برای آموزش در دانشگاه‌ها و مدارس عالی |
تحولات کلیدی:
-
نصب IBM 360 در سازمان برنامه و بودجه
-
گسترش دوره‌های تخصصی در دانشگاه‌های صنعتی
-
ایجاد مراکز داده اولیه برای بانک‌ها و بیمه‌ها
🔄 مرحله سوم: پس از انقلاب و در دوران جنگ ایران-عراق (۱۳۵۷–۱۳۶۷)
پیامدهای انقلاب اسلامی:
پس از سال ۱۳۵۷، بسیاری از شرکت‌های آمریکایی بازار ایران را ترک کردند و سیستم‌ها بدون پشتیبانی باقی ماندند. این امر کشور را به سمت خودکفایی فناورانه سوق داد.
اقدامات راهبردی:
-
تأسیس دفاتر پشتیبانی داخلی برای نگهداری سیستم‌های IBM و NCR
-
بومی‌سازی نرم‌افزارهای کاربردی مانند حسابداری و آرشیو اطلاعات
-
شروع تربیت کارشناسان نرم‌افزار و سخت‌افزار در دانشگاه‌ها
نقش حیاتی در جنگ:
در سال‌های جنگ (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷):
-
رایانه‌ها در پشتیبانی لجستیکی و محاسبات نظامی نقش ایفا کردند.
-
سازمان صنایع دفاع، واحدهایی برای محاسبات رمزنگاری و مدل‌سازی نظامی ایجاد کرد.
📈 مرحله چهارم: انقلاب کامپیوترهای شخصی (PC) - دهه ۷۰ شمسی
آغاز دسترسی عمومی
در اواخر دهه ۶۰ و آغاز دهه ۷۰ شمسی (معادل با اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل ۱۹۹۰ میلادی)، تحولی اساسی در الگوی استفاده از فناوری اطلاعات در ایران پدید آمد. این دوره، با ورود کامپیوترهای شخصی (Personal Computers) همراه بود که نقطه عطفی در دموکراتیزه شدن فناوری رایانه در ایران به‌شمار می‌آید.
در حالی که تا پیش از این، استفاده از کامپیوتر محدود به نهادهای دولتی، سازمان‌های بزرگ یا دانشگاه‌ها بود، ورود سیستم‌های PC باعث شد که افراد حقیقی، آموزشگاه‌ها، مدارس و کسب‌وکارهای کوچک نیز به این فناوری دسترسی پیدا کنند.
💻 مشخصات فنی کامپیوترهای شخصی اولیه
| مولفه | ویژگی‌ها |
|---|---|
| پردازنده‌ها | Intel 80286، سپس 80386 و 80486 |
| رم (RAM) | از 640KB تا 4MB در مدل‌های اولیه |
| سیستم عامل‌ها | MS-DOS، Windows 3.1، سپس Windows 95 |
| ذخیره‌سازی | فلاپی‌دیسک (3.5-inch)، سپس هارد دیسک با ظرفیت‌های 20MB تا 120MB |
| صفحه‌نمایش | مانیتورهای CRT با گرافیک CGA، EGA و VGA |
| زبان‌های برنامه‌نویسی رایج | BASIC، Pascal، C، FoxPro، Clipper |
سیستم عامل‌ها:
-
MS-DOS: پایه‌ای‌ترین سیستم عامل برای رایانه‌های اولیه.
-
Windows 3.1 و بعد Windows 95: رابط گرافیکی و سادگی در کاربری را به ارمغان آوردند.
نرم‌افزارهای کلیدی:
| نرم‌افزار | کاربرد |
|---|---|
| WordStar | پردازش متن |
| Lotus 1-2-3 | محاسبات مالی و آماری |
| FoxPro | پایگاه داده و گزارش‌گیری |
| Microsoft Office | جایگزینی جامع برای مجموعه نرم‌افزارهای قبلی |
🏫 تأثیر در حوزه آموزش
در این دوره، آموزش رایانه به‌شدت در کشور گسترش یافت. آموزشگاه‌های فنی و حرفه‌ای، مؤسسات آموزشی خصوصی، و حتی برخی دبیرستان‌ها شروع به آموزش دوره‌های زیر کردند:
-
مبانی کامپیوتر و کار با سیستم عامل DOS
-
برنامه‌نویسی با BASIC و Pascal
-
نرم‌افزارهای کاربردی مثل WordStar، DBase، Lotus 1-2-3
-
مفاهیم بانک اطلاعاتی و طراحی فرم‌ها در FoxPro و Clipper
دانش‌آموزان دهه ۷۰ اغلب با محیط‌هایی مانند Norton Commander، WordPerfect و Windows 3.1 اولین تجربه کار با کامپیوتر را کسب کردند.
🏢 نفوذ در کسب‌وکارها و بخش خصوصی
در کنار حوزه آموزش، شرکت‌ها و واحدهای تجاری کوچک نیز به سرعت به سمت استفاده از کامپیوتر روی آوردند. دلایل آن عبارت بودند از:
-
کاهش نسبی قیمت سیستم‌ها
-
امکان نصب نرم‌افزارهای حسابداری و مدیریت مشتری
-
عدم نیاز به تجهیزات بزرگ و تخصصی مانند مین‌فریم‌ها
نرم‌افزارهای حسابداری فارسی در این دوره بسیار مورد استقبال قرار گرفتند و شرکت‌هایی نظیر همکاران سیستم، رایورز، تدبیر و غیره شروع به تولید نرم‌افزارهای بومی برای کسب‌وکارها کردند.
🌐 آغاز نفوذ شبکه و اینترنت
اگرچه اینترنت عمومی در ایران تا اواخر دهه ۷۰ شمسی (حدود سال ۱۳۷۷) در دسترس قرار نگرفت، اما در این دوره، مفاهیم ابتدایی شبکه (LAN) و ارتباطات بین سیستمی وارد دایره آموزش‌های فنی شد.
-
نصب شبکه‌های Peer-to-Peer با کابل Coaxial
-
کار با سیستم‌عامل‌های شبکه‌ای مانند Novell Netware
-
آشنایی با مودم‌ها و ارسال فایل از طریق BBS (Bulletin Board System)
🧠 اثرات اجتماعی-فرهنگی ورود PC
ورود کامپیوترهای شخصی باعث تغییرات گسترده‌ای در لایه‌های مختلف جامعه شد:
-
فرهنگ دیجیتال شکل گرفت؛ کار با کامپیوتر بخشی از «با سوادی مدرن» شد.
-
مشاغل جدید مانند اپراتور کامپیوتر، تایپیست حرفه‌ای، طراح گرافیک دیجیتال، و برنامه‌نویس آزاد شکل گرفتند.
-
تولید محتوا آسان‌تر شد؛ نشریات، فرم‌ها، پوسترها و گزارش‌ها با نرم‌افزارهای رایانه‌ای طراحی و چاپ می‌شدند.
-
پیش‌زمینه‌سازی برای ورود اینترنت؛ آشنایی عمومی با مفاهیم دیجیتال بستر فرهنگی ورود به عصر ارتباطات را فراهم کرد.
🔬 مرحله پنجم: توسعه بومی و شکل‌گیری زیرساخت‌های ملی (دهه ۸۰ و ۹۰)
🎯 آغاز عصر خودکفایی فناورانه
دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ شمسی را می‌توان دوران تثبیت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در ساختار ملی ایران دانست. پس از دو دهه تجربه واردات و کاربرد، تمرکز کشور از مصرف فناوری به سمت تولید، بومی‌سازی و توسعه زیرساخت‌های ملی سوق پیدا کرد. این حرکت نه‌تنها اقتصادی و علمی، بلکه راهبردی و امنیتی نیز بود.
⚙️ پروژه‌های ملی کلیدی
🧠 ۱. طراحی ریزپردازنده بومی – پروژه آریستو
در دهه ۱۳۸۰، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و دانشگاه صنعتی شریف با همکاری وزارت دفاع پروژه‌ای بلندپروازانه را آغاز کردند: طراحی اولین ریزپردازنده ایرانی با معماری ۳۲ بیتی، با نام آریستو (Aristo).
| مشخصات فنی آریستو | توضیح |
|---|---|
| معماری | RISC 32-bit |
| فرکانس | حدود 200MHz در نسخه اولیه |
| کاربرد | سیستم‌های جاسازی‌شده (Embedded)، پروژه‌های امنیتی، آموزشی |
| ابزار توسعه | شبیه‌سازهای داخلی، زبان VHDL |
| اهمیت | کاهش وابستگی به پردازنده‌های خارجی و تسلط بر معماری پردازشگر |
🌐 ۲. راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات (NIN)
پروژه‌ای ملی با هدف ایجاد یک اینترنت داخلی امن، پایدار و مستقل که:
-
به‌عنوان ستون فقرات اطلاعاتی کشور عمل کند،
-
تبادل داده‌ها را در داخل نگه دارد،
-
امکان مدیریت بحران سایبری را فراهم آورد.
| فازهای پروژه | ویژگی‌ها |
|---|---|
| فاز ۱ (۱۳۸۴–۱۳۹۰) | توسعه مراکز داده ملی و تقویت فیبر نوری |
| فاز ۲ (۱۳۹۰–۱۳۹۶) | راه‌اندازی موتورهای جستجوی بومی (یوز، پارسی‌جو)، پیام‌رسان‌های داخلی |
| فاز ۳ (۱۳۹۶ به بعد) | الزامات امنیتی، دولت الکترونیک، اینترنت طبقاتی، CDN داخلی |
🛡️ ۳. بومی‌سازی نرم‌افزارهای امنیت سایبری
با شدت گرفتن تهدیدات سایبری، ایران اقدام به توسعه انواع راهکارهای امنیت اطلاعات نمود:
-
فایروال‌های بومی
-
آنتی‌ویروس‌های ایرانی
-
سامانه‌های مدیریت رخداد (SIEM)
-
سامانه‌های تشخیص نفوذ (IDS/IPS)
توسعه این ابزارها بیشتر توسط مرکز ماهر (مدیریت امداد و هماهنگی رخدادهای رایانه‌ای)، صاایران، مرکز تحقیقات صنایع انفورماتیک و شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی انجام شد.
🎓 دانشگاه‌ها و مراکز علمی
🏛️ گسترش رشته‌های تخصصی
در این دوران، رشته‌های فناوری اطلاعات و مهندسی کامپیوتر به یکی از مهم‌ترین شاخه‌های تحصیلی کشور تبدیل شدند:
| مقطع | رشته‌ها |
|---|---|
| کارشناسی | مهندسی کامپیوتر، علوم کامپیوتر، IT |
| کارشناسی ارشد | گرایش‌های هوش مصنوعی، شبکه، معماری کامپیوتر، امنیت اطلاعات |
| دکتری | تحقیق در الگوریتم‌ها، رمزنگاری، داده‌کاوی و سیستم‌های توزیع‌شده |
اکثر دانشگاه‌های بزرگ از جمله:
-
دانشگاه صنعتی شریف
-
دانشگاه تهران
-
دانشگاه امیرکبیر
-
دانشگاه علم و صنعت
-
دانشگاه فردوسی مشهد برنامه‌های تحصیلات تکمیلی خود را در این حوزه‌ها گسترش دادند.
🌱 رشد اکوسیستم فناوری – پارک‌های علم و فناوری
در همین دهه، دولت به‌منظور حمایت از کارآفرینی فناورانه اقدام به تأسیس و توسعه پارک‌های علم و فناوری (Science & Technology Parks) و مراکز رشد (Incubators) کرد.
مراکز مهم:
-
پارک علم و فناوری دانشگاه تهران
-
پارک فناوری پردیس
-
مرکز رشد دانشگاه صنعتی شریف
-
مرکز فناوری نخبگان سازمان بسیج علمی
این مراکز به صدها استارتاپ در حوزه‌های نرم‌افزار، امنیت، هوش مصنوعی، بلاک‌چین و اینترنت اشیا امکان رشد و توسعه دادند.
📡 توسعه زیرساخت‌های ارتباطی
از دیگر دستاوردهای این دوره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
گسترش فیبر نوری بین‌شهری و شهری
-
راه‌اندازی اینترنت پرسرعت ADSL و سپس VDSL
-
توسعه پهنای باند ملی
-
راه‌اندازی دیتاسنترهای ابری در شرکت‌هایی مانند آسیاتک، افرانت، و ابر آروان
🌐 مرحله ششم: از دهه ۱۳۹۰ تا امروز – عصر هوش مصنوعی، کلان‌داده و اقتصاد دیجیتال
🧠 ۱. هوش مصنوعی و یادگیری ماشین (AI & Machine Learning)
از ابتدای دهه ۹۰ شمسی، ایران شاهد رشد سریع علاقه‌مندی آکادمیک، تحقیقاتی و صنعتی به حوزه هوش مصنوعی (AI) بود. این روند با توسعه سخت‌افزارهای پردازشی و ابزارهای نرم‌افزاری تسهیل شد.
فعالیت‌های کلیدی:
-
راه‌اندازی مراکز تحقیقات هوش مصنوعی در دانشگاه‌هایی چون شریف، تهران و صنعتی اصفهان
-
تولید الگوریتم‌های تشخیص چهره، پلاک‌خوان، پیش‌بینی بازار، تشخیص احساسات
-
آغاز فعالیت استارتاپ‌های هوش مصنوعی در زمینه تحلیل داده، آموزش، سلامت، و خدمات مالی
📊 ۲. کلان‌داده (Big Data) و تحول دیجیتال دولت
با رشد شبکه‌ها، اینترنت و دستگاه‌های متصل، دولت و شرکت‌ها با حجم عظیمی از داده‌ها مواجه شدند. این امر نیاز به زیرساخت‌های پردازش و تحلیل کلان‌داده را ایجاب کرد.
پروژه‌های شاخص:
-
سامانه‌های کشوری هوشمند برای سلامت، مالیات، گمرک، پلیس راهور، نظام بانکی
-
راه‌اندازی پایگاه‌های داده ملی (National Databases)
-
استفاده از Hadoop، Apache Spark و ELK Stack در مراکز داده بزرگ
-
ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به حوزه تحلیل داده‌های بازار، رفتار مصرف‌کننده و داده‌های مکانی
🛡️ ۳. امنیت سایبری، جنگ شناختی و حاکمیت دیجیتال
در دهه ۹۰، ایران با افزایش تهدیدات سایبری مواجه شد (مانند Stuxnet، حملات APT، تهدیدات زنجیره تأمین). این امر موجب سرمایه‌گذاری گسترده در امنیت اطلاعات شد.
راهبردها:
-
ارتقاء ساختار مرکز مدیریت امداد و رخدادهای رایانه‌ای (CERT/MAHER)
-
توسعه بومی فایروال‌های نسل جدید (NGFW)، سیستم‌های رمزنگاری ملی، و سیستم‌عامل‌های امن
-
تدوین مقررات امنیت ملی فضای سایبری در شورای عالی فضای مجازی
-
ترویج استفاده از تجهیزات بومی در نهادهای حساس (ارتش، بانک مرکزی، وزارتخانه‌ها)
📡 ۴. انفجار اینترنت و دیجیتالی شدن جامعه
شاخص‌های کلیدی:
-
جمعیت اینترنت فعال: بیش از ۷۰ میلیون نفر تا سال ۱۴۰۲
-
ضریب نفوذ گوشی هوشمند: بالای ۹۰٪
-
توسعه اینترنت نسل چهارم (4G) و آغاز پایلوت 5G
-
رشد اپلیکیشن‌های خدماتی (مانند اسنپ، دیجی‌کالا، کافه‌بازار، روبیکا)
-
ظهور خدمات دولت الکترونیک (سجام، عدالت، سامانه‌های ملی سلامت، ثبت احوال، و …)
🧬 ۵. ظهور فناوری‌های نوظهور
در این دهه، ایران وارد فاز اولیه مواجهه با فناوری‌هایی شد که جهان را متحول می‌کنند:
فناوری‌های شاخص:
| فناوری | وضعیت در ایران |
|---|---|
| Blockchain | پروژه‌های رمزارز ملی، کیف پول دیجیتال، ثبت اسناد در زنجیره بلوکی |
| Internet of Things (IoT) | پروژه‌های هوشمندسازی کشاورزی، شهر هوشمند، و خانه‌های هوشمند |
| Edge Computing | تحقیق در معماری‌های توزیع‌شده برای تجهیزات مرزی |
| Quantum Computing (تحقیقات اولیه) | پروژه‌های دانشگاهی در رمزنگاری کوانتومی و مدل‌های آزمایشگاهی |
🏢 ۶. تحول در ساختار اقتصادی: اکوسیستم دیجیتال
ایران در دهه ۹۰ شاهد شکل‌گیری یک اکوسیستم دیجیتال پویا بود. این اکوسیستم شامل استارتاپ‌ها، شتاب‌دهنده‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه (VC)، و بازارهای آنلاین می‌شد.
مؤلفه‌های کلیدی:
-
شتاب‌دهنده‌هایی مثل آواتک، تریگ‌آپ، فردوسی، Dmond
-
VCهای فعال مانند فیروزه، شناسا، گروه توسن
-
رشد بازارهای دیجیتال در فین‌تک، ادتک، هلث‌تک، لاجتک و اگری‌تک
-
قانون‌گذاری دیجیتال شامل قوانین مالیات بر خدمات دیجیتال، احراز هویت الکترونیکی و امضای دیجیتال
🎓 رشد علمی و بین‌المللی‌شدن مقالات
شاخص‌ها:
-
رشد مقالات بین‌المللی ایران در حوزه CS و AI: رتبه زیر ۲۰ جهانی در بعضی شاخه‌ها
-
توسعه مسابقات ملی و بین‌المللی مانند مسابقات رباتیک، چالش‌های هوش مصنوعی
-
عضویت در کنفرانس‌های بین‌المللی و همکاری‌های علمی با کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین
دیدگاه های مربوط به این مقاله (برای ارسال دیدگاه در سایت حتما باید عضو باشید و پروفایل کاربری شما تکمیل شده باشد)